Rodzaje uprawnień emerytalnych nauczycieli

W pierwszej kolejności należy wyjaśnić, że co do zasady nauczyciele mogą ubiegać się o wcześniejszą emeryturę nauczycielską uregulowaną w Karcie Nauczyciela lub o emeryturę powszechną przewidzianą w Ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Nauczyciele, po spełnieniu odpowiednich przesłanek, mogą korzystać również np. ze świadczeń kompensacyjnych, których zasady przydzielania ustawodawca zawarł w Ustawie o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, z emerytury pomostowej lub z rekompensaty za pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze uregulowanych w Ustawie o emeryturach pomostowych.

Różnice pomiędzy ww. świadczeniami emerytalnymi dla nauczyciela oraz zasady ich przyznawania w odpowiedniej wysokości przedstawiamy poniżej.

Emerytura nauczycielska

Warunki uzyskania wcześniejszej emerytury nauczycielskiej

Emerytura nauczycielska przysługuje zasadniczo bez względu na posiadany przez nauczyciela wiek. Obecnie – zgodnie z art. 88 Karty Nauczyciela – do ostatniej grupy nauczycieli, która może ubiegać się o emeryturę nauczycielską, zaliczają się nauczyciele urodzeni w okresie pomiędzy 31 grudnia 1948 r. a 1 stycznia 1969 r., którzy:

  • do dnia 31 grudnia 2008 r. udowodnili 30 lat okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 20 lat pracy nauczycielskiej wykonywanej co najmniej w połowie obowiązującego wymiaru zajęć, albo 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 20 lat pracy nauczycielskiej wykonywanej co najmniej w połowie obowiązującego wymiaru zajęć w szkolnictwie specjalnym jako nauczyciele szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz okręgowych ośrodków wychowawczych, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich;
  • nie przystąpili do OFE lub jeżeli już do OFE przystąpili – zgłosili wniosek za pośrednictwem ZUS o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE na dochody budżetu państwa;
  • rozwiązali na swój wniosek stosunek pracy.

Warto podkreślić, że do ww. okresów nie wlicza się okresów niewykonywania pracy (czyli przykładowo kiedy nauczyciel przebywał na urlopie wychowawczym czy urlopie bezpłatnym) oraz okresów, za które nauczyciel uzyskał wynagrodzenie lub świadczenie z ubezpieczenia społecznego w razie choroby lub macierzyństwa.

Na jakich zasadach wyliczana jest emerytura nauczycielska?

Wysokość emerytury nauczycielskiej zależy od:

  • kwoty bazowej obowiązującej w dniu, od którego przyznano nauczycielowi emeryturę;
  • kwoty, która jest podstawą wymiaru emerytury;
  • stażu składkowego i nieskładkowego.

Wyliczenie wysokości emerytury nauczycielskiej dokonuje się zgodnie z regulacją zawartą w Ustawie o emeryturach i rentach z FUS i polega na zsumowaniu:

  • części socjalnej – tj. 24% kwoty bazowej obowiązującej w dniu, od którego przyznano nauczycielowi prawo do emerytury;
  • części składkowej – tj. po 1,3% podstawy wymiaru za każdy rok składkowy z uwzględnieniem pełnych miesięcy;
  • części nieskładkową – tj. po 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok nieskładkowy, z uwzględnieniem pełnych miesięcy.

Kwota bazowa stanowi 100% przeciętnego wynagrodzenia z poprzedniego roku kalendarzowego, pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenia społeczne. Jest ona ustalana corocznie i obowiązuje od dnia 1 marca danego roku kalendarzowego do końca lutego następnego roku. Zgodnie z komunikatem Prezesa GUS wysokość kwoty bazowej, która obowiązuje w okresie od 1 marca 2024 r. do 28 lutego 2025 r., wynosi: 6246,13 zł.

Podstawa wymiaru emerytury ustalana jest zgodnie z przepisami Ustawy o emeryturach i rentach z FUS, w którym ustawodawca w szczegółowy sposób przedstawił sposób jej obliczania. Zgodnie z Ustawą o emeryturach i rentach z FUS podstawa wymiaru emerytury ustalana jest od wynagrodzeń:

  • z 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym nauczyciel złożył wniosek o emeryturę lub
  • z 20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem, w którym nauczyciel złożył wniosek o emeryturę, dowolnie wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniom.

Z kolei staż składkowy stanowi okres, za który nauczyciel opłacał składki na ubezpieczenie społeczne (np. pracy na podstawie umowy o pracę, prowadzenia działalności gospodarczej) lub za który nie istniał obowiązek opłacania składek (np. w czasie pobierania zasiłku macierzyńskiego). Staż nieskładkowy z kolei to okres, w którym nauczyciel nie był aktywny zawodowo (np. okres, w którym pobierał wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy lub zasiłki chorobowe i opiekuńcze).

Prace nad przywróceniem wcześniejszej emerytury nauczycielskiej

Z dniem wejścia w życie Ustawy o emeryturach pomostowych, tj. z dniem 1 stycznia 2009 r., nauczyciele co do zasady utracili możliwość ubiegania się o wcześniejszą emeryturę nauczycielską. Jak wskazano powyżej, aktualnie uprawnienie do wcześniejszej emerytury nauczycielskiej może przysługiwać tylko określonej grupie nauczycieli. Jednakże w ostatnim czasie pomiędzy przedstawicielami nauczycieli i MEiN trwały rozmowy mające służyć opracowaniu wspólnego stanowiska w przedmiocie przywrócenia tego uprawnienia możliwie już w 2024 r.

Rozmowy zakończyły się sukcesem, już 1 września 2024 r. wejdzie w życie art. 88a Karty Nauczyciela, który ustanowi prawo do ubiegania się o wcześniejsze przejście na emeryturę przez nauczycieli i określi warunki, które trzeba będzie spełnić. Dotyczyć będzie to nauczycieli, którzy rozpoczęli pracę na stanowisku nauczyciela przed 1 stycznia 1999 r., ale nie spełnili warunków uprawniających do przejścia na wcześniejszą emeryturę na podstawie art. 88 ust. 2a Karty Nauczyciela. Należy podkreślić, że nowy przepis nie przywraca nauczycielom uprawnień do przejścia na wcześniejszą emeryturę według zasad art. 88 KN, ale ustanawia dla wskazanej powyżej grupy nauczycieli odrębne warunki przejścia na emeryturę przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. Wprowadzanie tej regulacji będzie następowało etapami.

Emerytura powszechna dla nauczycieli

Warunki uzyskania przez nauczyciela emerytury powszechnej

Każdy z nauczycieli może uzyskać prawo do emerytury po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego, czyli na zasadach ogólnych. Obecnie (w 2024 roku) dla kobiet wiek emerytalny wynosi 60 lat, a dla mężczyzn 65 lat. Poza spełnieniem tego warunku, uzyskanie prawa do emerytury powszechnej nie jest uzależnione od jakichkolwiek innych przesłanek, w tym stażu pracy, czy konieczności rozwiązania stosunku pracy, jak ma to miejsce w przypadku wcześniejszej emerytury nauczycielskiej.

Na jakich zasadach ustalana jest wysokość emerytury powszechnej dla nauczycieli?

Zgodnie z Ustawą o emeryturach i rentach z FUS na podstawę wyliczenia wysokości emerytury powszechnej składa się kwota składek na ubezpieczenie emerytalne z uwzględnieniem:

  • waloryzacji składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury;
  • zwaloryzowanego kapitału początkowego;
  • kwot środków zewidencjonowanych na subkoncie.

Uzyskaną kwotę dzieli się przez parametr średniego dalszego trwania życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego nauczyciela. Obecnie, zgodnie z komunikatem Prezesa GUS, średnie dalsze trwanie życia wynosi w wieku:

  • 60 lat (wiek emerytalny kobiet) – 260,3 miesięcy;
  • 65 lat (wiek emerytalny mężczyzn) – 215,3 miesięcy.

Wysokość emerytury powszechnej dla nauczyciela w 2024 roku

W myśl przepisów Ustawy o emeryturach i rentach z FUS emerytury waloryzowane są raz do roku. W bieżącym roku waloryzacja ma charakter procentowy, co oznacza, że emerytury zostaną pomnożone przez wskaźnik waloryzacji, który w 2024 r. wynosi 12,12%.

W tym roku planowane są zmiany, które wejdą w życie we wrześniu br. Zakładają one możliwość przeprowadzenia drugiej waloryzacji we wrześniu w następujących przypadkach:

  • waloryzacja będzie odbywać się raz w roku (od 1 marca), gdy inflacja w pierwszym półroczu danego roku nie przekroczy 5 % (obecnie obowiązujące zasady);
  • waloryzacja będzie odbywać się dwa razy w roku (od 1 marca i od 1 września) jeśli inflacja w pierwszym półroczu roku wyniesie powyżej 5 %.

Pozostałe świadczenia emerytalne nauczycieli

Jak wskazano wyżej, do dnia 31 grudnia 2008 r. nauczyciele byli uprawnieni do wcześniejszej emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek. Obecnie do tego świadczenia uprawnieni są nauczyciele urodzeni wyłącznie w okresie pomiędzy 31 grudnia 1948 r. a 1 stycznia 1969 r., spełniający dodatkowe przesłanki.

Od dnia 1 stycznia 2009 r., tj. z dniem wejścia w życie Ustawy o emeryturach pomostowych, nauczyciele mogą skorzystać albo z prawa do emerytury pomostowej albo prawa do świadczeń kompensacyjnych – jednakże w obu przypadkach świadczenia są okresowe. W przeciwnym wypadku nauczyciele uprawnieni są już tylko do emerytury powszechnej.

Nauczyciele mogą być również uprawnieni do innych świadczeń emerytalnych, których krótką charakterystykę przedstawiamy również poniżej.

Świadczenie kompensacyjne

Świadczenie kompensacyjne dla nauczyciela jest formą zasiłku przedemerytalnego, którego zasady otrzymywania ustawodawca uregulował w Ustawie o świadczeniach kompensacyjnych dla nauczycieli. Co do zasady, do jego otrzymania przez nauczyciela konieczne jest:

  • ukończenie wieku uprawniającego do świadczenia kompensacyjnego;
  • udowodnienie okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego co najmniej 30 lat;
  • udowodnienie co najmniej 20 lat pracy w wymiarze co najmniej połowy obowiązkowego wymiaru zajęć m.in. w publicznych i niepublicznych przedszkolach, szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych, czy też publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego;
  • rozwiązanie na wniosek nauczyciela stosunku pracy.

Wiek uprawniający do świadczenia kompensacyjnego został określony w Ustawie o świadczeniach kompensacyjnych dla nauczycieli i wynosi:

  • 55 lat w przypadku kobiet i 60 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2023–2024;
  • 56 lat w przypadku kobiet i 61 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2025–2026;
  • 57 lat w przypadku kobiet i 62 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2027–2028;
  • 58 lat w przypadku kobiet i 63 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2029–2030;
  • 59 lat w przypadku kobiet i 64 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2031–2032.

Zasiłek ten otrzyma nauczyciel, który po rozwiązaniu stosunku pracy nie podjął żadnej pracy zawodowej i jednocześnie nie osiągnął jeszcze wieku emerytalnego.

Jeżeli nauczyciel, po uzyskaniu świadczenia kompensacyjnego, podejmie zatrudnienie i uzyska przychód przekraczający 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za poprzedni kwartał kalendarzowy ogłaszanego przez Prezesa GUS lub podejmie pracę w szkole lub placówce oświatowej – zasiłek zostanie zawieszony. Świadczenie kompensacyjne będzie też proporcjonalnie zmniejszane w pierwszym z wymienionych przypadków, jeżeli przychód przekroczy 70% ww. wynagrodzenia.

Wyjątek od powyższej zasady (wprowadzony przepisami Ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa) dotyczy osób, które podjęły zatrudnienie w ww. przedszkolach, szkołach lub placówkach na stanowisku pomocy nauczyciela, nauczyciela języka polskiego lub nauczyciela prowadzącego dodatkową naukę języka polskiego lub też innego nauczyciela, jeżeli w dniu nawiązania z nim stosunku pracy do szkoły uczęszcza co najmniej jeden uczeń, będący obywatelem Ukrainy, przebywającym na terenie Polski legalnie. Wyjątek ten obowiązuje do 31 sierpnia 2023 r.

Ustanie uprawnienia do świadczenia kompensacyjnego następuje m.in. z dniem:

  • poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, która jest ustalona decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego;
  • poprzedzającym dzień osiągnięcia przez uprawnionego wieku 60 lat – w przypadku kobiet, 65 lat – w przypadku mężczyzn, jeżeli uprawniony nie ma prawa do emerytury ustalonego decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego.

Zgodnie z Ustawą o świadczeniach kompensacyjnych dla nauczycieli świadczenie to stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury, ustalonej w sposób określony w Ustawie o emeryturach i rentach z FUS, przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat, ustalone według obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie świadczenia tablic średniego trwania życia. Jednakże wysokość świadczenia kompensacyjnego nie może być niższa niż kwota najniższej emerytury, o której mowa w Ustawie o emeryturach i rentach z FUS i jest waloryzowana na zasadach określonych w tej ustawie.

Emerytura pomostowa

Emerytura pomostowa przysługuje pracownikom wykonującym pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Nauczyciele mogą również nabywać prawo do emerytury pomostowej, jeżeli wykonywali przed 1 stycznia 1999 r. pracę nauczycielską, a po 31 grudnia 2008 r. wykonują pracę nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w:

  • młodzieżowych ośrodkach wychowawczych,
  • młodzieżowych ośrodkach socjoterapii,
  • ośrodkach szkolno-wychowawczych,
  • okręgowych ośrodkach wychowawczych,
  • schroniskach dla nieletnich oraz zakładach poprawczych,

zgodnie z przepisami Ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich.

Prawo do emerytury pomostowej na ogólnych zasadach posiada nauczyciel, który ponadto:

  • urodził się po 31 grudnia 1948 r.;
  • ukończył co najmniej 55 lat (kobiety) lub 60 lat (mężczyźni);
  • udowodnił co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;
  • ma wykazany co najmniej 20 letni (kobiety) lub 25 letni (mężczyźni) staż ubezpieczeniowy (okresy składkowe i nieskładkowe);
  • rozwiązał stosunek pracy – w przeciwnym wypadku prawo do emerytury pomostowej zostanie przyznane, ale zawieszone do czasu jego rozwiązania.

Należy pamiętać, że do okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nie zalicza się okresów, w których nauczyciel nie wykonywał pracy, a za które wypłacono wynagrodzenie lub świadczenie z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, czyli: zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek opiekuńczy lub macierzyński. Do okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nie zalicza się także okresów: urlopu wychowawczego, czy urlopu bezpłatnego. Dodatkowo, w przypadku nauczycieli do okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nie zalicza się okresów: urlopu dla poratowania zdrowia, urlopu szkoleniowego, przebywania na urlopie na dalsze kształcenie się, czy pozostawania w stanie nieczynnym.

Emerytura pomostowa jest świadczeniem o charakterze okresowym i trwa do czasu osiągnięcia przez uprawnionego nauczyciela powszechnego wieku emerytalnego.

Wysokość emerytury pomostowej oblicza się tak samo jak świadczenia kompensacyjne i tak jak one nie może być niższa niż kwota najniższej emerytury, o której mowa w Ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Emerytura pomostowa jest również waloryzowana z roku na rok.

Rekompensata za pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze

Zgodnie z Ustawą o emeryturach pomostowych rekompensata stanowi odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej i udzielana jest jako dodatek do kapitału początkowego, nie stanowiącego odrębnego świadczenia. Dlatego też do jej naliczenia nauczyciel nie musi składać oddzielnego wniosku. ZUS naliczy dodatek automatycznie na podstawie m.in. przedstawionego przez nauczyciela świadectwa pracy, załączanego do wniosku o emeryturę powszechną.

Aby móc uzyskać rekompensatę nauczyciel powinien wykazać, że przed dniem 1 stycznia 2009 r. pracował w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze stale i w pełnym wymiarze czasu pracy przez co najmniej 15 lat, jak też że nie ma już ustalonego prawa do wcześniejszej emerytury np. z Karty Nauczyciela, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego lub emerytury pomostowej. Jeżeli nauczyciel pobierał świadczenie kompensacyjne lub otrzymał prawo do wcześniejszej emerytury, nawet jeśli z niej nie skorzystał, rekompensata mu nie przysługuje.

Szczegółowe zasady wyliczania rekompensaty zawiera Ustawa o emeryturach pomostowych.

Odprawa nauczycielska

Zgodnie z Kartą Nauczyciela, nauczyciel może również nabyć prawo do odprawy nauczycielskiej. Odprawa nauczycielska przysługuje w przypadku spełnienia przez nauczyciela m.in. warunków uprawniających do emerytury, czy świadczenia kompensacyjnego, którego stosunek pracy ustał właśnie w związku z przejściem na emeryturę lub otrzymaniem świadczenia kompensacyjnego, jeżeli nie uzyskał z tego tytułu odprawy dotyczącej rozwiązania stosunku pracy na zasadach określonych w Karcie Nauczyciela.

W takim przypadku przyznaje się mu odprawę w wysokości dwumiesięcznego ostatnio pobieranego wynagrodzenia w szkole będącej podstawowym miejscem jego pracy. Odprawa może zostać wypłacona w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli nauczyciel przepracował w szkole co najmniej 20 lat. W przypadku zbiegu prawa do otrzymania przez nauczyciela odprawy w wysokości jedno i trzymiesięcznego wynagrodzenia – przysługuje jedna odprawa, tj. korzystniejsza.

Wysokość odprawy nauczycielskiej oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy.

Podsumowanie

Jak zatem wynika z obowiązujących przepisów prawa, nauczyciel może być uprawniony do wcześniejszej emerytury nauczycielskiej albo skorzystać z prawa do emerytury powszechnej, jak też z pozostałych świadczeń emerytalnych, do których zalicza się m.in. nauczycielskie świadczenia kompensacyjne albo emeryturę pomostową. Z kolei zwiększenie emerytury nauczyciela jest możliwe poprzez ustalenie prawa do rekompensaty za pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przez nauczyciela lub jednorazową wypłatę odprawy nauczycielskiej. Pamiętać należy jednak, że stosowne świadczenie emerytalne nauczyciela jest uzależnione od spełnienia przez niego odpowiednich warunków wymienionych w obowiązujących przepisach prawa.

Opracowano na podstawie

Kompleksowa pomoc prawna w zakresie emerytur nauczycielskich

Nasza kancelaria prawna – Kancelaria Prawa Gospodarczego i Oświatowego, świadczy kompleksowe wsparcie nauczycieli w zakresie prawa oświatowego, w tym m.in. w zakresie świadczeń emerytalnych, odpowiedzialności prawnej nauczyciela czy naruszenia praw ucznia. Jesteśmy do Państwa dyspozycji:

  • pod numerem telefonu: +48 533 940 018
  • pod adresem e-mail: [email protected]
  • w siedzibie kancelarii: al. Juliusza Słowackiego 15a/8, 31-159 Kraków (po wcześniejszym umówieniu terminu spotkania)

Potrzebujesz pomocy prawnej w tym temacie?

Kancelaria Prawa Gospodarczego i Oświatowego sp. z o.o.

Aleje Słowackiego 15a/8, 31- 159 Kraków

T:+48 533 940 018
E: [email protected]

Napisz do nas