Ochrona praw autorskich w edukacji

Czym jest prawo autorskie?

Zacznijmy od odpowiedzi na pytanie: czym tak w ogóle są prawa autorskie? Prawa autorskie jest to ogół praw przysługujących twórcy utworu, w tym prawo twórcy do decydowania o sposobie korzystania z utworu i czerpania z niego korzyści. Korzystanie z praw autorskich w Polsce nie wymaga żadnych formalności. Ochrona przysługuje od momentu, w którym zaczynamy pracować nad danym utworem.

Definicja utworu

Dla dobrego zrozumienia tematu przydatna będzie także definicja utworu. Zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawach autorskich i prawach pokrewnych (dalej jako: p.a.p.p.) jest to każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Utwór powinien być rezultatem pracy człowieka. Utwór musi być ustalony, co oznacza, że aby mógł on zaistnieć to należy go uzewnętrznić, czyli zakomunikować go innym niż twórca osobom, jednak nie musi on być dokończony. Przykładowo będą to zdjęcia zrobione przez nas telefonem czy aparatem, wypracowanie szkolne, prezentacje multimedialne uczniów, obraz namalowany na zajęciach z plastyki, artykuł w szkolnej gazecie czy też referat wygłoszony na konferencji naukowej – gdzie to uzewnętrznienie przybiera formę ustnego przekazu. Kolejny wymóg to indywidualny charakter, co ma miejsce wtedy, gdy jesteśmy go w stanie odróżnić od innych utworów.

Czym są utwory pierwotne i utwory zależne?

Warto także przyjrzeć się rozróżnieniu na utwory pierwotne oraz zależne, znane też jako utwory samoistne i niesamoistne. Pojęcie autorskich praw zależnych wprowadza nam art. 2 p.a.p.p. Utwory pierwotne to takie, do których nie przyjęto twórczych cech z dzieła innego autora, będą to przykładowo wiersz czy kompozycja muzyczna. Natomiast utwory zależne to takie, które zawierają nie tylko wkład twórczy autora, ale także przejmują cechy twórcze z cudzego utworu. Tutaj jako przykład możemy podać adaptację filmową powieści oraz wszelkiego rodzaju tłumaczenia. W takiej sytuacji podany musi być autor dzieła pierwotnego – Film stworzony na podstawie powieści X autora X.

Ustawa, w art. 4 p.a.p.p., zawiera także wyliczenie, jakie utwory nie będą podlegać prawom autorskim. Będą to m.in. ustawy, dokumenty urzędowe, odkrycia naukowe, idee, pomysły oraz procedury biurowe.

Dozwolony użytek edukacyjny

Dozwolony użytek edukacyjny umożliwia nauczycielom elastyczne i kreatywne wykorzystanie różnorodnych materiałów w celu ułatwienia procesu i zapewnienia atrakcyjności nauczania dla uczniów. Daje im możliwość korzystania z bogactwa utworów, jednocześnie respektując prawa autorów i właścicieli praw autorskich.

Dozwolony użytek jest to pewnego rodzaju ograniczenie autorskich praw majątkowych. Zagadnienie to regulują art. 23-35 p.a.p.p. Daje nam on możliwość korzystania z utworu bez konieczności uzyskiwania w tym celu zgody autora. Dzieli się on na dwa główne rodzaje: osobisty oraz publiczny. Pierwszy z nich sprowadza się do korzystania z dzieła dla własnych potrzeb (art. 23 p.a.p.p.). Natomiast druga forma zezwala na korzystanie z utworów dla określonych celów, takich jak cele dydaktyczne, naukowe, informacyjne, czy kulturalne. Taki sposób korzystania jest oczywiście bezpłatny, jednak wymaga podania autora danego dzieła oraz źródła.

W edukacji mamy więc do czynienia z korzystaniem z utworów na zasadzie dozwolonego użytku publicznego, potocznie nazywanym tutaj dozwolonym użytkiem edukacyjnym. Odnosi się on do korzystania z utworu przez szkoły lub inne placówki oświatowe w celach dydaktycznych i badawczych, korzystanie z tzw. prawa cytatu dla celów wyjaśniania, nauczania oraz analizy krytycznej, czy też do możliwości nieodpłatnego udostępniania egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w zakresie swoich zadań statutowych – przykładowo udostępnianie książek przez biblioteki szkolne.

Cel dydaktyczny uzasadnia bezpłatne korzystanie z utworu oraz zwielokrotnienie fragmentu utworu z podaniem źródła i autora. Jest on spełniony, gdy wiąże się z nauczaniem, określa zakres przekazywanej wiedzy oraz wskazuje umiejętności, które kształtować chce nauczyciel. Ważne jest, żeby było to powiązane z programem nauczania. Przykładowo, jeżeli nauczycielka języka polskiego odtwarza na zajęciach ekranizację „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza, ale oglądanie przeplatane jest omawianiem wydarzeń to cel dydaktyczny jak najbardziej pozostaje spełniony, bowiem utwór powinien być jedynie uzupełnieniem pracy edukacyjnej, a nie zastąpieniem jej. Odtworzenie filmu niezwiązanego z programem nauczania nie będzie już go spełniał. Wystawa z prac uczniów, np. plastycznych – aby móc ją zorganizować i wywiesić rysunek na korytarzu szkoły potrzebna będzie zgoda danego ucznia.

Dozwolony użytek edukacyjny przejawia się w takich obszarach jak tworzenie materiałów dydaktycznych, udostępnianie ich uczniom czy też przy publicznym prezentowaniu. Nauczyciele mogą korzystać z utworów chronionych prawem autorskim, takich jak teksty, zdjęcia, ilustracje, nagrania audio czy wideo, do tworzenia własnych materiałów dydaktycznych. Mogą wykorzystywać te utwory jako ilustracje w podręcznikach, prezentacjach multimedialnych, materiałach nauczania online itp. Mają także prawo udostępniać swoim uczniom fragmenty utworów na cele dydaktyczne, czyli stworzenie kopii fragmentu lektury szkolnej, rozdanie jej uczniom i wywołanie na ten temat dyskusji podczas zajęć jest jak najbardziej zgodne z prawem. Nauczyciele są uprawnieni także do wykorzystywania chronionych prawem autorskim utworów podczas prezentacji danego tematu w celach edukacyjnych. Przykładowo mogą wyświetlić fragmenty filmów podczas zajęć w celu zobrazowania przekazywanego materiału.

Prawo cytatu w oświacie

Za cytat uważa się wcielenie fragmentów lub drobnych utworów w całości do osobiście stworzonego dzieła. Zgodnie z art. 29 p.a.p.p. takie przytoczenie powinno być uzasadnione celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości. Co oznacza, że stosowanie prawa cytatu jest dopuszczalne przykładowo w pracy dyplomowej czy prezentacji multimedialnej przygotowanej przez ucznia na tematy związane z programem nauczania. Warto pamiętać, że legalność cytatu jest uwarunkowana uprzednim rozpowszechnieniem cytowanego dzieła, a także tym, że może się on znaleźć jedynie w innym utworze.

Pochylając się nad pojęciami wyjaśniania i analizy krytycznej należy dojść do wniosku, że stosowanie cytatu w tym celu powinno służyć uczynienie naszych wywodów bardziej zrozumiałymi dla odbiorców. Za wyjaśnianie można także przyjąć uzasadnianie własnego stanowiska i pogłębianie argumentacji przy pomocy cytatu. Zaś analiza krytyczna sprowadza się do rozważań prowadzących do wysuwania własnych wniosków.

W wyżej wspomnianym przepisie pojawiło się także pojęcie prawa gatunku twórczości. Chodzi tutaj o, że wykorzystanie cytatu może być uzasadnione ustalonymi zwyczajami, czyli takim powszechnie znanym i akceptowanym postępowaniem, które zostało już trwale ukształtowane na gruncie danego gatunku twórczości. Jako przykład można tutaj podać użycie cytatu jako motto w książce.

Do przykładów zastosowania prawa cytatu w edukacji można zaliczyć ich wykorzystywanie: w pracach pisemnych uczniów np. esejach czy wypracowaniach, czy na przykład podczas omawiania literatury, w celu lepszego poznania stylu pisania danego autora lub charakterystyki bohaterów lektury. Prawo cytatu pozwala także umieścić uczniowi w swojej prezentacji krótkie fragmenty filmów czy muzyki w celu uatrakcyjnienia przekazu.

Najważniejsze jest to, aby pamiętać, że stosowanie cytatu wymaga oznaczenia autora oraz źródła pochodzenia danego cytatu. W sytuacji, gdy autor nie jest znany to należy uwzględnić taką informację w swoim utworze. Dlatego tak ważne jest tworzenie przypisów w pracach naukowych i dyplomowych oraz tworzenie bibliografii. Przy błędnym oznaczeniu autora lub przy całkowitym jego braku narażamy się na tzw. plagiat.

Czy dozwolone jest wykonywanie kopii materiałów przez nauczyciela?

W zgodzie z art. 27 nauczycielowi przysługuje prawo do korzystania z rozpowszechnionych już utworów w oryginale oraz w tłumaczeniu, a także do zwielokrotniania fragmentów tych utworów na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub naukowych. W praktyce oznacza to, że nauczyciel podczas omawiania twórczości danego artysty może bez problemu odtworzyć uczniom fragment wykonywanego przez tego artystę utworu muzycznego zamieszczonego przykładowo na platformie YouTube.

Przechodząc do tematu kserowania przez nauczycieli różnego rodzaju pomocy naukowych dla uczniów, należy zwrócić uwagę także na art. 23 p.a.p.p., który wprowadza nam pojęcie dozwolonego użytku osobistego. Kserowanie podręczników jest możliwe, jednak nie można zrobić kopii całego utworu, a jedynie tych kilku stron, które bezpośrednio odnoszą się do celu danych zajęć lekcyjnych. Uczniowie będą korzystać z powstałych kopii na zasadzie użycia osobistego.

Podobnie jest z publikacjami dostępnymi do pobrania w Internecie – przekazanie całej książki nie będzie dozwolone. Nauczyciel może jednak wskazać swoim uczniom adres strony internetowej, na której mogą znaleźć daną publikację i w ten sposób będą oni mogli korzystać z niego w całości w ramach dozwolonego użytku osobistego.

Sprawdziany a prawo autorskie

Punktem wyjścia do rozważań odnośnie tej kwestii jest art. 44e. ust. 4 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, zgodnie z którym sprawdzone i ocenione pisemne prace ucznia są udostępniane uczniowi i jego rodzicom. Sposób udostępniania prac uczniów, określony w statucie szkoły, powinien umożliwiać szybkie zapoznanie się przez samego ucznia oraz rodziców. Oznacza to, że ograniczenie wglądu do prac wyłącznie do terenu szkoły w ściśle określonych godzinach nie będzie możliwe. Jednak gdy pojawiają się prośby pozostawiania ocenionych sprawdzianom uczniom czy też możliwości ich kserowania pojawia się niechęć i strach. Skąd takie odczucia? Jak sprawdziany mają się do prawa autorskiego? Czy ich treść podlega ochronie?

Niechęć do udostępniania prac do kserowania czy fotografowania u nauczycieli wynika z obawy, że ktoś mógłby ten przejaw ich pracy wykorzystać. W momencie, gdy sprawdzian zostaje opublikowany w Internecie, inne osoby mogą zacząć z niego korzystać na zasadzie dozwolonego użytku, a nauczyciel traci w ten sposób wypracowane podejście do nauczania i sprawdzania wiedzy.

Nie każdy sprawdzian będzie podlegał ochronie prawa autorskiego, jednak istnieją też takie formy pisemnego sprawdzania wiedzy uczniów, które wypełnią definicję utworu. Oznacza to, że test składający się z prostych i dość standardowych pytań ze znajomości lektury na języku polskim, kartkówka składająca się z typowych równań matematycznych, czy sprawdzian z historii polegający na uzupełnianiu dat różnych wydarzeń historycznych nie spełniają warunków do uznania ich za utwór. Tylko przygotowany indywidualnie i wymagający sporej kreatywności test może zostać uznany za utwór. Ta indywidualność może polegać na unikalnym zestawieniu zagadnień, czy też oryginalnej formie testu.

W przypadku, gdy mamy do czynienia z tzw. sprawdzianami opisowymi, gdzie to uczeń udziela pełnych odpowiedzi na pytania lub zadania to właśnie uczniowi przysługują prawa autorskie, a nie nauczycielowi. Wynika to z tego, że to uczeń zapisując swoje odpowiedzi tworzy właściwą treść sprawdzianu.

Materiały dydaktyczne a prawo autorskie w edukacji

A co z materiałami dydaktycznymi, w jakiej formie nauczyciel może je udostępniać swoim uczniom? W grę wchodzi tutaj także droga elektroniczna. Wszelkiego rodzaju przekazywanie poprzez skrzynki e-mail, chmury danych czy nawet za pośrednictwem portali społecznościowych. Trzeba pamiętać jednak, że treści powinny być przekazane określonemu kręgowi uczniów, a sytuacja, w której przypadkowi użytkownicy uzyskaliby do nich dostęp jest niepożądana. Warto zabezpieczać swoje pliki hasłem, znanym tylko uczniom, do których kierowane są materiały. W ten sposób nauczyciel nie narazi się na żadne zagrożenia ze strony prawa autorskiego.

Prawa autorskie uczniów

Tak jak już zaznaczyliśmy wyżej, uczniowi przysługują w określonych sytuacjach prawa autorskie do sprawdzianu. Jednak nie będzie to jedyna forma aktywności uczniowskiej, która może podlegać ochronie. Podobnie będzie w przypadku wypracowań, opowiadań, wierszy, artykułów, scenariuszów, wszelkiego rodzaju twórczości plastycznej, prezentacji multimedialnych, które spełniają cechy utworów.

Uczniowi jako twórcy przysługują m.in. prawa do zdecydowania o wykorzystaniu z utworu. Oznacza to, że szkoła, która chciałaby opublikować prace ucznia w albumie, umieścić je na stronie internetowej placówki, wystawić w gablotach na szkolnym korytarzu itp. powinna uzyskać zgodę autora, jeżeli jest już pełnoletni. W pozostałych przypadkach potrzebna będzie zgoda rodzica ucznia lub jego opiekuna prawnego, co wynika z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Konsekwencje naruszenia praw autorskich ucznia opisuje art. 115 p.a.p.p.

Własność prac plastycznych uczniów

Na przykładzie prac plastycznych przejdziemy także do zależności pomiędzy własnością a prawami autorskimi. Własność prac plastycznych uczniów zależy od tego, kto zakupił materiały potrzebne do jego wykonania. Co oznacza, że dysponowanie rysunkami uczniów przez szkołę, gdy to rodzice byli odpowiedzialni za przygotowanie niezbędnych materiałów, a nie wyrazili oni na to zgody i nie doszło do jej uzyskania nawet w sposób dorozumiany, jest naruszeniem prawa własności rodziców przez szkołę. Należy jednak odróżnić własność od dysponowania prawem autorskim. Są to bowiem dwie odrębne rzeczy. Prawo własności podlega obrotowi, może zostać sprzedane innej osobie, a prawa autorskie osobiste na zawsze pozostaną przy twórcy utworu.

Kompleksowa pomoc prawna w zakresie prawa autorskiego

Nasza kancelaria prawna – Kancelaria Prawa Gospodarczego i Oświatowego, świadczy kompleksowe wsparcie nauczycieli w zakresie prawa autorskiego w edukacji. Jesteśmy do Państwa dyspozycji:

• pod numerem telefonu: +48 533 940 018
• pod adresem e-mail: [email protected]
• w siedzibie kancelarii: al. Juliusza Słowackiego 15a/8, 31-159 Kraków (po wcześniejszym umówieniu terminu spotkania)

Opracowano na podstawie

• Prawo autorskie w edukacji, artykuł dostępny w dniu 22 czerwca 2023 roku pod adresem strony internetowej: https://www.legalnakultura.pl/pl/prawo-w-kulturze/prawo-w-praktyce/news/3508,prawo-autorskie-w-edukacji-o-czym-pamietac-przed-powrotem-do-szkoly#gsc.tab=0
• Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie i prawa pokrewne, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2019.
• Prawa autorskie nauczyciela, artykuł dostępny pod adresem strony internetowej: https://oswiataiprawo.pl/porady/prawa-autorskie-nauczyciela/
• Webinar Prawa autorskie w edukacji dostępny w dniu 23 czerwca 2023 roku na Platformie MM pod adresem strony internetowej: https://www.platformamm.pl/
• Prawo autorskie w pracy nauczyciela, artykuł dostępny w dniu 22 czerwca 2022 roku pod adresem strony internetowej: https://iodn.pl/prawo-autorskie-w-pracy-nauczyciela-o-czym-warto-pamietac/
• Sprawdzian a prawa autorskie nauczyciela, artykuł dostępny w dniu 23 czerwca 2023 roku pod adresem strony internetowej: https://www.portaloswiatowy.pl/dokumentacja-nauczania/sprawdzian-a-prawa-autorskie-nauczyciela-17512.html
• Prawa autorskie wydawców a przekazywanie sprawdzianów, artykuł dostępny w dniu 23 czerwca 2023 roku pod adresem strony internetowej: https://umarlestatuty.pl/2022/11/18/prawa-autorskie-wydawcow-a-przekazywanie-sprawdzianow/
• Piszko A., Ustawa o systemie oświaty. Komentarz, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2018.